Помнік пратэсту ў цэнтры Мінска. Успамінаем, як увесь горад выйшаў на вуліцы патрабаваць вызвалення палітвязняў — і трапіў пад агонь

30 красавiка 2025 у 1745994480
Аляксандр Дамейка / «Зеркало»

Сто дваццаць гадоў таму тысячы мінчукоў пад кіраўніцтвам абураных чыгуначнікаў выйшлі на вуліцы патрабаваць вызвалення палітвязняў. Здавалася, да пратэстаў далучыўся ўвесь горад - паводле некаторых ацэнак, у іх удзельнічала да траціны насельніцтва Мінска. І ў гараджан нібыта атрымалася: улады саступілі патрабаванням народа і адпусцілі частку вязняў. Але калі людзі, дабіўшыся свайго, пачалі радавацца, салдаты адкрылі па іх агонь. За некалькі хвілін былі забітыя больш чым паўсотні мужчын і жанчын, яшчэ каля трохсот - параненыя.

Калі вы жывяце ў сталіцы Беларусі ці хаця б зрэдку там бывалі, то, хутчэй за ўсё, не раз бачылі гэты мемарыяльны знак. Надпіс на ім абвяшчае: «9 кастрычніка 1905 года царскія войскі расстралялі бяззбройных рабочых, якія сабраліся на мітынг ля чыгуначнага вакзала». Ён размешчаны на станцыі метро пад плошчай Незалежнасці, і штодня міма яго праходзяць дзясяткі тысяч людзей - часта не звяртаючы ўвагі.

Многія і не падазраюць, што знак у цэнтры Мінска прысвечаны людзям, якія не пабаяліся выйсці на вуліцы, адстойваць свае правы і патрабаваць вызвалення палітвязняў. Адна ўлада зладзіла над імі крывавую расправу, наступная - паставіла помнік. Наколькі зручны ён для цяперашняй? Расказваем гэтую трагічную гісторыю пра грамадзянскую смеласць і злачынную жорсткасць.

Страйкам па бяспраўі і самадзяржаўі

У лютым 1904 года Расія ўвязалася ў цяжкую вайну супраць Японіі. Канфлікт, які задумваўся Пецярбургам як «маленькая пераможная вайна», здольная ўтрымаць краіну ад рэвалюцыі, абярнуўся ганебнай паразай і тэрытарыяльнымі стратамі на Далёкім Усходзе. Да канца вайны рэвалюцыйныя настроі авалодалі розумамі людзей у розных кутках імперыі. У чэрвені 1905 года паўсталі матросы на адным з наймацнейшых караблёў Чарнаморскага флоту - новым браняносцы «Пацёмкін», які стаяў у Адэсе. У тым самым месяцы выбухнуў страйк у польскай Лодзі, які хутка перарос у сапраўднае ўзброенае паўстанне рабочых, што змагаліся з паліцыяй.

Неспакойна было і ў Беларусі, якую расійскія ўлады на той час грэбліва называлі «Паўночна-Заходнім краем». У траўні ў Гомелі прайшоў аднадзённы страйк супраць габрэйскага пагрому ў Жытоміры, і расійскія казакі, разганяючы людзей, застрэлілі 17-гадовага юнака-рабочага. У чэрвені і ліпені пратэсты працягнуліся, у адказ улады ўвялі ў Гомель яшчэ больш казакоў і падраздзяленні, укамплектаваныя каўказскімі чаркесамі. У горадзе пачаліся масавыя аблавы, арышты і збіццё людзей, у тым ліку выпадковых мінакоў. Праўда, любімых цяперашнімі беларускімі сілавікамі гумовых дубінак тады яшчэ не ведалі - з пратэстоўцамі распраўляліся з дапамогай нагаек, шашак, прыкладаў, кулакоў і ботаў.

Улетку 1905 года хваляванні сялян ахапілі ўсю Беларусь. Страйкі, дэманстрацыі і іншыя акцыі пратэсту праходзілі ў Мінску, Гродне, Магілёве, Брэсце, Віцебску, Мазыры, Бабруйску і іншых гарадах. У чэрвені пачаўся ўсеагульны страйк у Беластоку (у той час ён уваходзіў у склад Гродзенскай губерні). Яго арганізавалі мясцовыя анарха-камуністы. Пасля таго як правакатар абстраляў патруль сілавікоў, у цэнтры горада пачалася крывавая зачыстка. Паліцыя і вайскоўцы затрымлівалі і бязлітасна збівалі ўсіх мінакоў, забіўшы 13 гараджан. Адзін асабліва руплівы гарадавы застрэліў шасцярых.

Прайграўшы вайну і сутыкнуўшыся з рэвалюцыйным уздымам унутры імперыі, расійскія ўлады былі вымушаныя пайсці на саступкі грамадству. Зрэшты, першапачатковая версія прапанаваных царом рэформаў выглядала хутчэй як фармальнасць. Заснаваная Дзярждума мела толькі дарадчы голас, а права абіраць туды дэпутатаў мусілі атрымаць толькі 4 мільёны самых багатых жыхароў 143-мільённай краіны.

Такія дэкаратыўныя «перамены» не задаволілі многіх людзей, і ў імперыі паднялася новая рэвалюцыйная хваля. Галоўнымі дзейнымі асобамі цяпер сталі чыгуначнікі, у тым ліку беларускія. У кастрычніку 1905 года ў Гомелі прайшоў іх мітынг, які сабраў 10 тысяч чалавек. Спыніўся рух на Палескай і Лібава-Роменскай чыгунках, якія праходзілі праз Беларусь. Да сярэдзіны месяца застрайкавалі чыгуначнікі Мінска, Брэста і іншых гарадоў. Да страйку далучыліся паўлегальныя і нелегальныя прафсаюзы дактароў, канторскіх службоўцаў і іншых прафесій.

Улады адчайна спрабавалі здушыць народныя хваляванні рэпрэсіямі. Напрыклад, 6 кастрычніка ў Мінску паліцыя зладзіла масавае збіццё людзей пасля мітынгу ў мясцовай сінагозе. Пацярпелі больш за сто чалавек, восем атрымалі цяжкія раненні.

Урэшце страйк распаўсюдзілася на ўсю імперыю. Чыгуначныя зносіны спыніліся амаль усюды. Пра спыненне працы паведамілі супрацоўнікі тэлеграфна-паштовых кантораў і тэлефонных станцый. Страйкавалі рабочыя, настаўнікі, інжынеры, дактары, юрысты, суды, супрацоўнікі банкаў, міністэрстваў і іншых дзяржустановаў, артысты імператарскіх тэатраў. У сталічным Пецярбургу не працавала электрычнае і газавае асвятленне, горад занурыўся ў цемру.

Пад такім ціскам 17 кастрычніка (30-га паводле цяперашняга календара) 1905 года імператар Мікалай II абвясціў маніфест, у якім «падараваў» сваім падданым цалкам рэальныя грамадзянскія свабоды і палітычныя правы. Упершыню ў гісторыі Расійскай імперыі яе жыхарам далі недатыкальнасць асобы, свабоду сумлення, слова, сходаў і саюзаў, а таксама выбарчае права. Пры гэтым сфармаваны шляхам народнага галасавання парламент у адпаведнасці з маніфестам мусіў атрымаць рэальную заканадаўчую ўладу: з таго часу ніякі закон не мог уступіць у сілу без ухвалы Дзяржаўнай думы.

Не ўсе жыхары Расіі былі задаволеныя гэтымі зменамі. Прыхільнікі царызму лічылі неапраўданым такое абмежаванне імператарам уласнай улады, а некаторыя проста не маглі ў яго паверыць. Адным з такіх людзей быў мінскі губернатар Павел Курлоў, толькі нядаўна - у траўні 1905 года - пераведзены сюды з аналагічнай пасады ў Курску.

«Трагічнае непаразуменне»

Чуткі пра новы царскі загад распаўсюдзіліся па імперыі практычна імгненна. Але вось да прадстаўнікоў улады на месцах інфармацыя пра падараваныя народу правы часам даходзіла са спазненнем. На наступны дзень пасля абвяшчэння, 18 (31) кастрычніка, пра маніфест ведаў практычна ўвесь Мінск - але чамусьці не губернатар. На допыце пасля падзення царскай улады Курлоў расказваў, што «тут адбылося трагічнае непаразуменне»: абвешчаны для ўсёй імперыі маніфест у Мінску своечасова абвешчаны не быў.

«Ён быў абвешчаны потым… Рэч у тым, што міністр унутраных справаў не распарадзіўся паведаміць губернатару пра тое, што маніфест 17 кастрычніка выдадзены, і таму, да атрымання яго, ніякае абвяшчэнне не магло мець месца», - апраўдваўся Курлоў. На ўдакладняльнае пытанне, ці прыняў ён меры, каб даведацца, ці быў выдадзены маніфест, пра які гаварылі ўсе вакол, экс-чыноўнік заявіў, што «мер прыняць таксама не мог, бо ў гэты час быў паштова-тэлеграфны страйк».

Тут ён, хутчэй за ўсё, крывадушнічаў. Мінчукі чакалі як мага хутчэйшага афіцыйнага абвяшчэння, што іх барацьба за правы дала плён. І работнікі тэлеграфа, якія страйкавалі, амаль напэўна пайшлі б насустрач губернатару, калі б той хацеў звязацца са сталіцай для ўдакладнення інфармацыі. Зрэшты, паводле гісторыка Уладзіміра Пічэты, першага рэктара БДУ, насамрэч Курлоў атрымаў афіцыйную вестку пра прыняцце маніфеста яшчэ аб 11-й вечара 17 (30) кастрычніка - але з пазнакай «звестак пра гэтую тэлеграму нікому не даваць і яе не друкаваць». Калі гэта так, значыць, ён свядома адмовіўся абвяшчаць маніфест у сваёй губерні, нягледзячы на тое, што ў Пецярбургу ён быў публічна апублікаваны і датычыў усёй краіны.

Як бы там ні было, сам Курлоў не падзяляў паражэнчых настрояў імператара Мікалая II і рыхтаваўся душыць пратэсты сілай. Маніфест імператара пра дараванне вольнасцяў заспеў яго знянацку. Бо за тыдзень да таго, 12 кастрычніка, мінскі губернатар сабраў нараду з камандзірамі вайсковых частак. І абвясціў там «пра настойлівую неабходнасць дзейнічаць падчас здушэння беспарадкаў зброяй з прычыны страйкаў» (пазней ён гэта адмаўляў).

У адпаведнасці з распараджэннямі губернатара вайскоўцы пачалі рыхтавацца да сілавога разгону чыгуначнага страйку. У Мінску знаходзіліся Окскі пяхотны полк, 119-ы пяхотны батальён і чатыры сотні 2-га Таманскага казацкага палка. На Лібава-Роменскім вакзале (размяшчаўся побач з цяперашнім цэнтральным вакзалам станцыі Мінск-Пасажырскі) быў створаны 41 пост вайсковай аховы, на Маскоўска-Брэсцкім вакзале (у раёне цяперашніх станцый Мінск-Сартавальны і Інстытут культуры) - 46 пастоў.

У той самы дзень пра свае планы здушыць пратэсты сілай Курлоў расказаў пракурору акруговага суда Бібікаву. Губернатар выказваў незадаволенасць дэманстрацыямі і абяцаў, што пры першым зручным выпадку «гэтых мярзотнікаў расстраляе». Уражаны пракурор адразу пасля гэтай размовы паслаў шыфраваную тэлеграму обер-пракурору Аляксею Абаленскаму, а яе копію - міністру юстыцыі Сяргею Манухіну. У ёй чыноўнік папярэджваў сваё начальства, што такі настрой губернатара пагражае Мінску вялікімі няшчасцямі. Але, відавочна, нікога зверху гэта не ўсхвалявала.

Правы народу і свабоду палітвязням

Тым часам мінчукі не хацелі мірыцца з тым, што абяцаныя напярэдадні імператарам свабоды да іх горада яшчэ не дайшлі. Да таго ж яны памяталі, што ў засценках турэмнага замка (ён жа Пішчалаўскі замак, ён жа Валадарка - закрыты нядаўна сталічны СІЗА-1) пакутуюць палітычныя зняволеныя, пазбаўленыя волі ў папярэднія месяцы рэвалюцыі.

Раніцай 18 (31) кастрычніка на Прывакзальнай плошчы пачаўся не санкцыянаваны ўладамі мітынг. Туды сталі сцякацца чыгуначнікі, а потым і астатнія мінчукі. Усяго на пратэсты ў той дзень выйшла, паводле звестак з розных крыніц, ад 15 да 30 тысяч чалавек. Калі апошняя колькасць - праўда, гэта значыць, што на вуліцах апынулася амаль траціна мінчукоў: у 1905 годзе ў Мінску жыло 91 494 чалавекі.

Каля 11 гадзін раніцы да вакзала прыбыў бухгалтар упраўлення Лібава-Роменскай чыгункі Павел Жаба, які трымаў у руцэ надрукаваны тэкст маніфеста. Ён звярнуўся да начальніка аддзялення Мінскага жандарскага паліцэйскага ўпраўлення чыгунак падпалкоўніка Марчанкі з просьбай дазволіць мітынг, спасылаючыся на тое, што маніфест абвясціў свабоду сходаў. Марчанка адмовіўся, спаслаўшыся на адсутнасць распараджэнняў ад паліцэйскага начальства і губернатара.

Тады мінчукі, што сабраліся на плошчы, адправілі наўпрост да Курлава дэлегацыю з патрабаваннем дазволіць мітынг. Дарогай да іх далучыўся гарадскі галава Мінска (у цяперашняй тэрміналогіі - мэр ці старшыня Мінгарвыканкама). Падышоўшы да губернатарскага дома, аточанага ўзброенымі казакамі, дэлегацыя здолела зайсці ў яго і папрасіла дазволіць сход, неадкладна абвясціць маніфест і вызваліць палітычных зняволеных. Нагадаем, што ў адпаведнасці з маніфестам Мікалая II грамадзяне атрымалі свабоду сумлення, слова, сходаў і саюзаў, што мінчукі вытлумачылі як адмову рэжыму ад пераследу палітычных апанентаў.

Мяркуючы з усяго, губернатар спалохаўся. Ён вельмі ветліва прыняў дэлегацыю і дазволіў сход каля вакзала (на допыце ў траўні 1917 года ён гэта адмаўляў, але факт пацвярджаўся іншымі ўдзельнікамі падзеяў). Пры гэтым Курлоў запэўніў, што нічога не ведае пра маніфест, а «ў дачыненні да палітычных злачынцаў мае ад урада ўказанні супрацьлеглага характару». Тым не менш, «прымаючы на сябе адказнасць» і «ідучы насустрач народу», губернатар пагадзіўся часткова задаволіць просьбу і распарадзіўся вызваліць частку палітвязняў - усяго толькі 15 чалавек.

Вызваленых з Пішчалаўскага замка на руках панеслі на Прывакзальную плошчу. Там іх сустрэлі крыкамі «Ура!». Нядаўнія вязні кланяліся і дзякавалі мінчукам за вызваленне. Паводле сведчанняў відавочцаў, нягледзячы на антыўрадавыя прамовы выступоўцаў і воклічы накшталт «Далоў самадзяржаўе, няхай жыве рэспубліка!», на плошчы панаваў узорны парадак.

Расстрэл на Чыгуначнай плошчы

Спалох Курлова і яго гатоўнасць ісці на саступкі гараджанам былі нядоўгімі. Каля 16 гадзін кіраўнік сходу Павел Жаба заўважыў, што вакзал акружаюць войскі. Салдаты з вінтоўкамі атачылі мітынгоўцаў з трох бакоў, а з чацвёртага, у кірунку да цэнтра горада, сталі гарадавыя з рэвальверамі.

Адчуўшы нядобрае, Жаба абвясціў канец мітынгу і прапанаваў прысутным прайсціся праз горад маніфестацыяй. Практычна адразу пасля гэтай аб'явы на каманду афіцэраў салдаты адкрылі агонь. Па людзях, што ў паніцы кінуліся ўроссып, стралялі залпамі. Калі стала ясна, што натоўп разбягаецца, да вайскоўцаў далучыліся асмялелыя паліцэйскія, якія пачалі паліць па мінчуках з размешчанага побач участка.

Паводле Уладзіміра Пічэты, гэта Курлоў аддаў таемны загад перабіць чальцоў дэлегацыі, якія прыходзілі да яго дадому. Сам жа былы губернатар на допыце праз 12 гадоў спрабаваў выставіць вінаватымі ў расстрэле ўдзельнікаў мітынгу. На допыце ён сцвярджаў, што мінчукі, якія сабраліся на плошчы, падышлі ўшчыльную да салдат з варты і «пачалі хапаць іх за зброю», а тыя вымушаныя былі рэагаваць.

Мяркуючы з усяго, гэтую версію ў 1917 годзе ён прыдумляў на хаду, праз што і блытаўся ў паказаннях. Спачатку былы чыноўнік сцвярджаў, што людзі чапляліся да ніжніх чыноў - салдатаў, унтэр-афіцэраў. Але калі яму задалі ўдакладняльнае пытанне, «з якіх меркаванняў натоўп, які толькі што дабіўся вызвалення арыштаваных і даведаўся пра акт велічэзнага значэння», пачаў хапаць салдат за стрэльбы, Курлоў раптам перадумаў: «не стрэльбы ў салдат… Я цяпер не памятаю прозвішча падпалкоўніка, ён быў падхоплены натоўпам, пастаўлены на стол, і да яго шашкі быў прывязаны чырвоны сцяг… Тое самае меркавалася зрабіць, відавочна, і з салдатамі».

Паводле сведчанняў відавочцаў, на самай справе непасрэдна перад расстрэлам на плошчы панавала надзвычай радасная атмасфера. Людзі цалаваліся адно з адным і спрабавалі братацца з вайскоўцамі. Нешта падобнае адбывалася ў Мінску ў 2020 годзе, калі ўдзельнікі мірных маршаў добразычліва размаўлялі з сілавікамі ў ачапленні і дарылі ім кветкі.

Страляніна ж пачалася ўжо тады, калі людзі пачалі разыходзіцца. З тэлеграмы на імя старшыні Савета Міністраў імперыі графа Сяргея Вітэ, якую адправіў кіраўнік сходу мінскіх прысяжных давераных І. Метлін, вядома, што абсалютная большасць куляў трапіла ў спіны і патыліцы ахвяр. Што было б немагчымым, калі б салдаты адкрылі агонь па тых, хто пачаў адбіраць у іх зброю.

Паводле розных ацэнак, на Прывакзальнай плошчы ў той дзень загінула ад 30 да 80 мірных грамадзян, яшчэ ад 150 да 300 атрымалі раненні. У зборніку ўспамінаў і матэрыялаў «1905 год у Беларусі», выдадзеным у 1925 годзе ў Мінску, прыводзіцца спіс з 51 забітага, у тым ліку 13 жанчын. Гэта людзі рознага паходжання, сацыяльнага статусу і прафесій: сярод іх ёсць службовец банка, прысяжны павераны, рахункавод і канторшчыца чыгункі, селянін з-пад Слуцка.

Спробы пакараць Курлова

Пасля расстрэлу да Паўла Курлова адправілася дэлегацыя гараджан, якой губернатар заявіў, што «стралялі на яго загад і што ён загадвае страляць кожны раз, калі будуць ладзіцца дэманстрацыі». Тады гарадская дума Мінска звярнулася да імператара з просьбай прызначыць сенацкае расследаванне. Падзеі на Прывакзальнай плошчы ў гэтым дакуменце апісваліся так: «Без всякой причины и предупреждения по расходящемуся с собрания мирному народу, все помыслы которого направлены были только на то, как тожественно отпраздновать великий день, открыт был войсками продолжительный огонь, повлекший массу жертв, повергший весь город в отчаяние и беспредельное горе». Акрамя таго, мінскія дэпутаты звярнуліся да кіраўніка ўрада Вітэ і запатрабавалі адстаўкі Курлова і ягоных суўдзельнікаў, прыцягнення вінаватых да крымінальнай адказнасці.

З рэзкім пратэстам супраць незаконных дзеянняў мінскага губернатара выступіла і судовае ведамства. Пракурор Бібікаў абвінаваціў Курлова ў аддаванні «беспадстаўнага распараджэння». Неадкладна пасля расстрэлу ён паставіў на вушы ўвесь следчы апарат, прымусіўшы яго збіраць інфармацыю пра трагедыю.

Мінскія чыгуначнікі ў адказ на расстрэл абвясцілі ўсеагульны страйк. Яны запатрабавалі неадкладна звольніць губернатара і начальнікаў гарадской і губернскай паліцыі, перадаць паліцыю пад кантроль органаў гарадскога самакіравання і прыбраць з Мінска казакоў.

Курлова выклікалі «на дыван» у Пецярбург для тлумачэнняў. Адправіўся ў сталіцу Расійскай імперыі і матэрыял, сабраны пракурорскім наглядам. Але прызначаны для расследавання трагедыі таемны саветнік Марозаў, прыбыўшы ў Мінск, стаў на бок губернатара. Ён праігнараваў сабраныя доказы яго вінаватасці і пастанавіў, што «ўсе абставіны справы, якія папярэднічалі падзеям 18 кастрычніка, склаліся так, што Курлоў меў права прыняць рашучыя меры». Пасля такой высновы гарадавы Якубовіч, якога за забойства прысяжнага паверанага Ентыса на плошчы паспелі асудзіць на паўтара года арыштанцкіх работ, быў памілаваны і пераведзены ў Пецярбург у царскую ахову. А добрасумленны акруговы пракурор Бібікаў, які спрабаваў прыцягнуць улады да адказнасці, наадварот, быў звольнены.

Праз месяц Курлоў, адпачыўшы, вярнуўся ў Мінск. Гараджане сустрэлі яго з трывогай і абурэннем. Мінскія чыгуначнікі ўспрынялі гэта як непрыхаваны здзек. Убачыўшы, што патрабаванні іх таварышаў праігнаравалі, да страйку далучыліся чыгуначнікі па ўсёй Беларусі. Лібава-Роменская чыгунка страйкавала ашулам 13 дзён, Маскоўска-Брэсцкая - 16, Рыжска-Арлоўская - 29, Пецярбуржска-Варшаўская - 12, Палескія чыгункі - 15. Утаймаваць гэтую страйкавую хвалю ўладам удалося толькі вясной 1906 года.

Фактычна імперскія ўлады ніяк не пакаралі губернатара, на загад якога забілі паўсотні мірных людзей. Мінчукам давялося браць справу ў свае рукі. 14 студзеня 1906 года эсэр (прыхільнік партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў) Іван Пуліхаў кінуў у Паўла Курлова бомбу. Тая трапіла ў галаву, але не выбухнула. Замах спансараваў дэпутат Мінскай гарадской думы, а пазней і Дзяржаўнай думы Расійскай імперыі Яўстафій Любанскі (яго адрэстаўраваная сядзіба цяпер упрыгожвае паўднёвую частку Лошыцкага парку). Ужо ў лютым 1906 года Івана Пуліхава расстралялі. За савецкім часам яго імя атрымала адна з вуліц у цэнтры Мінска.

Пасля няўдалага замаху Курлова летам 1906 года перавялі ў Пецярбург, дзе ён стаў чальцом Савета міністра ўнутраных справаў, потым - віцэ-дырэктарам дэпартамента паліцыі і начальнікам Галоўнага турэмнага ўпраўлення Міністэрства юстыцыі. Падчас Першай сусветнай вайны служыў на тылавых пасадах, а ў 1916 годзе нават прапанаваў «праект выратавання Расіі ад рэвалюцыі», які ўключаў аграрную рэформу і раўнапраўе для габрэяў. Пасля рэвалюцыі ў лютым 1917 года былога мінскага губернатара арыштаваў Часовы ўрад, некалькі месяцаў ён праседзеў у зняволенні ў Петрапаўлаўскай крэпасці і ў Выбаргскай турме, але ў жніўні праз стан здароўя Курлоў быў пераведзены пад хатні арышт. Праз год арганізатар расстрэлу ў Мінску здолеў уцячы ад «чырвонага тэрору» за мяжу - і памёр у 1923 годзе ў Берліне.

Памяць пра ахвяраў

У 1984 годзе ў Мінску адкрылася першая лінія метро. Адным з элементаў афармлення станцыі «Плошча Леніна» стаў выкананы з бронзы мемарыяльны знак «Курлоўскі расстрэл», створаны скульптарам Анатолем Анікейчыкам і архітэктарамі Юрыем Градавым і Леанідам Левіным.

Дзякуючы ім цэнтр беларускай сталіцы захоўвае памяць пра людзей, якія не пабаяліся выйсці на вуліцы, каб абараніць свае правы і запатрабаваць вызвалення палітвязняў.

Чытайце таксама